Gwara suwalska – słowem wstępu
Gwara suwalska, gwara Suwalszczyzny – dzisiaj poruszymy temat mowy naszych przodków. Czy warto ratować gwarę? Czy warto poświęcać jej swoją uwagę. Jak najbardziej! Przy tak silnym wpływie kultury zachodniej warto jest czasem sięgnąć do korzeni i zainteresować się chociażby problemem gwary regionu, z którego się pochodzi.
Suwalszczyzna – kraina jak baśń
Suwalszczyzna, położona w północno-wschodniej Polsce, to region o wyjątkowym uroku i niezwykłym bogactwie przyrodniczym. Otoczony malowniczymi jeziorami, gęstymi lasami i pagórkowatymi krajobrazami, Suwalszczyzna zachwyca niepowtarzalnym pięknem i spokojem, który trudno znaleźć gdzie indziej.
To kraina, która od zawsze przyciągała podróżników i miłośników przyrody swoimi niezwykłymi atrakcjami. Liczne jeziora, takie jak m.in. jezioro Hańcza – najgłębsze w Polsce, czy też Wigry – zespół wspaniałych akwenów, przyciągają turystów poszukujących ciszy, spokoju i możliwości aktywnego wypoczynku. W okresie letnim, wody jezior Suwalszczyzny stają się rajem dla miłośników kajakarstwa, żeglarstwa i wędkarstwa, oferując niezapomniane chwile relaksu i kontaktu z naturą.
Ale to nie wszystko, co Suwalszczyzna ma do zaoferowania. Region ten jest również rajem dla miłośników aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu. Liczne szlaki turystyczne i ścieżki rowerowe przemierzające malownicze tereny i okoliczne wsie zachęcają do odkrywania tajemniczych zakątków Suwalszczyzny. Zimą natomiast, region ten przemienia się w krainę białego szaleństwa, oferując doskonałe warunki do uprawiania narciarstwa biegowego oraz zjazdowego.
Suwalszczyzna to więc nie tylko miejsce na mapie, to przede wszystkim oaza spokoju, piękna przyrody i niezwykłej historii. To region, który zawsze pozostanie w pamięci tych, którzy mieli przyjemność go odwiedzić i odkryć jego niezwykłe wdzięki.
Słownik gwary Suwalszczyzny
Poniższa lista słów gwary suwalskiej pochodzi z nieaktywnej i wyłączonej już strony. Ten słowniczek gwary Suwalszczyzny zebrał i opracował Andrzej Łuczaj – ówczesny nauczyciel geografii Gimnazjum nr 6 w Suwałkach. Na stronie zostały podane następujące źródła opracowania:
- Jan Bacewicz „Podstawy wiedzy regionalnej ziemia suwalska”, Wydawnictwo „Siew”, Słobótka 2002
- Jan Bacewicz „ Suwałki i ziemia suwalska schyłek wieku”, Wydawnictwo „Wigry” 2000
- „WOJEWÓDZTWO SUWALSKIE Przeszłość, teraźniejszość, perspektywy” – praca zbiorowa pod redakcją J. Kopciała, Wydawnictwo „Hańcza”, Suwałki 1995r.
Gwara suwalska
Gwara suwalska wykształciła się pod wpływem trzech języków: polskiego, białoruskiego i litewskiego. Autor słownika wspomina o istotniejszych cechach gwary suwalskiej, gdzie dochodzi do następujących zamian:
- ja w je (jegoda, jegniak)
- ra w re (redło, reno)
- ar w er (poderty, umerli)
- ył w uł (buł, zobacuł)
- ż w z,ź (źaba, zyto, źniwa, zyje)
- sz w s,ś (śklanka, syja)
- cz w c (cekać, ścupak, cerwony)
- ó w o (sproba, niesieboj)
Słownik gwary suwalskiej
abśtyfikant – wielbiciel , zalotnik
acyk –haczyk
ancyjas – nieczysta siła, ale niezbyt groźna
arenda –dzierżawa
aze –aż , a
babka –kowadełko do klepania kosy
bachnąć – rzucić ( głośno, z hukiem)
bachur – dzieciak
bajkowaty – niezły, nielichy, znośny
bałk – belka sufitowa
barabanić – stukać, łomotać, walić
barachło – byle co, rzeczy bez wartości
barzdo – bardzo( r i z wymawia się osobno)
batarejka – latarka kieszonkowa na baterię
bebło – niezdara
bebraćsie (siebebrać) – robić coś żmudnego, co wymaga cierpliwości (grzebać się)
bechtać– judzić
bełbotać – mówić niewyraźnie, pleść od rzeczy
belch – brzuch
bełtać – mieszać
bełwan -bałwan ,głupiec
bielaska – staw, bagno, jezioro
bierzo – biorą
bojka – naczynie do ubijania masła
bołtun – zepsute jajko
bondka – bochenek
bor – wiertło
borgować – kredytować
bormaszyna – wiertarka
brechać – oczerniać , obszczekiwać
brewerie – szaleństwa
brychać– kichać
brykać – skakać
brzyduje (siebrzyduje) – brzydzi się
bulbony – pęcherzyki
bułtnoł – skoczył do wody, zanurzył się
burchiel – jajko bez skorupki, bąbel np. na ręce
burdykac – przewrót w przód
bursa – portmonetka
carapnąć – chwycić
charchuli – kaszle
chieńć – chęć
chizy – chyży, szybki, żwawy, sprytny
chlebotasie (siechlebota) – rusza się , jest lużny
chlobie – siorbie, je coś rzadkiego
chmulisie (siechmuli) – chmurzy się , robi naburmuszoną minę
chnipie –zaczyna płakać, niby płacze
choleruje – przeklina
chopnoł – złapał, wziął
choremzda – chorowity
chto – kto
chtorny – który
chwaccejsy – sprytniejszy, lepszy
cieleban – cymbał, nierozgarnięty
cierknij – podpisz
cochraćsie – drapać się
costek – czosnek
cubrować – tłuc , bić
cug – przeciąg
cybula – cebula
cyby – gołe nogi
dalecyja – wielka odległość
dek – dach
der – pędził, biegł
dezdzy – deszcze
do tech por – dotychczas
docynek – zajmowanie się
dokiela – dokąd
dokuka – uciążliwość, dokuczliwość
dopuskać – dopuszczać
dośpiałe – dojrzałe
drapaka – stara miotła
drzystacka – biegunka
dubelty – podwójne okna
dziazyć – bić , szybko iść
dzie – gdzie
dzierzy – trzyma (r i z wymawia się oddzielnie)
dzieści – gdzieś
dzikuje – swawoli , zachowuje się niepoprawnie
erśt – herszt
fajerkasa – ubezpieczenie od ognia (pożaru)
fanaberie – kaprysy , zachcianki
farfolisie – gotuje się wolno
fatki – ostry
fefłaty – mówiący bełkotliwie, niezrozumiale
fela – wada
fest – dobrze , porządnie , solidnie
fiśnięty – zbzikowany „trącony na umyśle”
flancy – sadzonki
gadajuscy – rozmowny
gambować – gardzić
gamgasie (siegamga) – zwisa i się macha
garło – gardło
giemba – twarz, gęba
gięsi głuch – kaczeńce
giry – nogi
golnoł – wypił
gorąc – upał, skwar
goźdź – gwóźdź
grezmolić – pisać z trudem, bazgrać
guziny – zabawa, potańcówka
hebel – strug
jecnica – jajecznica
jeglaska – świerk
jek – jak
jekieści– jakiś
jekości– jakoś
jendyk – indyk
jeroplan – samolot
jestuj – jest
jon – on
kacan – głąb kapuściany
kacorowka – kałuża
kajet – zeszyt
kałdun – brzuch , żołądek
kamas – but, trzewik
kapota – wierzchnie ubranie, kurtka
kargoleć – marznąć
kiemić – rozumieć, pojmować
kiepkować – żartować
klompi – drewniane obuwie
koktucha – kwoka
kole – koło czegoś
koluscy – kłujący
kołtun – splątane włosy
komudzisie (siekomudzi) – chmurzy się
kopny – sypki śnieg
korowaj – tort weselny
kozerek – daszek u czapki
kozi drzysc – zawilec
krecioryi – krecie kopce
krojta – grajcie
krucek (acyk) – haczyk , zaszczepka
kruzyk – kubek
kukoska – kura
kuksać – poszturchiwać
kulaćsie (siekulać, siekulować) – toczyć się
kulśtyn – kulawy
kump – szynka
kuzden – każdy
latoś– tego roku, w tym roku
legat – leń
lipnie –lepi się
liśny– zbędny
losy – luźny
łatosyć – zrywać
łojmo – niedorajda
łosina – czoło
łupa – warga
mamory – zła droga , wertepy
marmoli – zrzędzi
masina – maszyna, samochód
merga – mruga
mieta – rzuca na boki, kiwa
miktajza – krawat
mozgi – rozum, mózg
muraśka – mrówka
murzaty – umorusany , brudny na twarzy
mus – konieczność
na – weź
na uman – na ślepo, na chybił trafił
nabijasie (sienabija) – kpi , żartuje
nacej (jenacej) – inaczej
nadądzić – napełnić
naduć – nadmuchać , napełnić
nalaz – znalazł
nałozony – przyzwyczajony
nałozony – przyzwyczajony
napuzony – ważniak, napuszony
narządzić – naprawić
naślednik – następca
natos – naumyślnie , na złość
nawalasie (zawalasie) – zaleca się, narzuca
nawalasty – zwalisty , gruby
nawrzecy – na niby
nazad – z powrotem , do tyłu
nie mogie uremstać – nie mogę wytrzymać, usiedzieć
niesiewołać – nie kłócić się
nosowka – chustka do nosa
noźnicy – nożyce
obrusyć – oburzyć się , zagniewać
obśtalować – zamówić
odzie – tutaj , o tutaj
ofacony – chory z przejedzenia
okargolałe – tak zmarznięte, że aż zgrabiałe
oładzi (oładki) – placki
ordzi – szoruje
oskrzybać – oskrobać
osowno – osobno
pałatka – namiot
pascęki (scoki) – szczęki
pazuroma – palcami
paździerzy – pada ; wpażdzierzyć nabić , wlać
pecia – błoto, maź
pęzeł – pędzel
plapera – ten , który plotkuje
po uscupku – po omacku
poć lo tu – choć tu
pomer – umarł
poper – pognał co sil , popędził
posetem – poszedłem
pośle – po czymś
pozawcorej – przedwczoraj
proźny – pusty
przebercać – przebierać , wybrzydzać
przećko – przeciw
ślucha – kobieta złego prowadzenia się
śmagły – sprawny, postawny , zgrabny
śniadać – jeść śniadanie
śniara – rysa, pręga
śniorować – iść rzędem , jeden za drugim
śpik – sen
śpuk – ten który śpukuje szpera, szuka
śrubstag – imadło
śtorcowka – reprymenda
śtrembulec – badyl, chudy, niezgrabny mężczyzna
śwaks – pomadka , pasta
tamuj (tamoj) –tam
tłoka – sąsiedzka pomoc w ciężkich pracach
tochlić – upychać , chować
tołk – rozsądek
trempać – deptać, chodzić
trepy – schody, także sandały
trześnia – czereśnia
tuman – mgła , także głupiec
turgać – szarpać, pociągać
uchopiuł – złapał, schwytał
un – tam
unegdej – wtedy , pewien czas temu
unobacta – zobaczcie
uwerty – uparty
uwroć – zbocze
w trymiga – szybko ,raz-dwa
wał – spadek dna, początek głębi
wbambierzyć – dać w kość, nalać
wedwoj – we dwa, podwójnie
wek –precz
wendlisko – kij od wędki, wędzisko
wery – łóżko
wędak – dżdżownica
węgieł – róg domu
wrazie- natychmiast, od razu
wtuchmalić – tak gdzieś włożyć że trudno znaleźć
wycencniały – blady, wychudzony
wymerany – wybrudzony, umazany
wyracony – z wytrzeszczonymi oczami
wyrasić- przestraszyć, wystraszyć
wyrychtować- przygotować, wyszykować
za siła nie nagadas – za wiele nie powiesz
zagwozdka – problem do rozwiązania
zamaniłosie (siezamaniło) – zachciało się,zamarzyło
zamorzyć – zagłodzić
zaperte – zamknięte
zaściompić – zacisnąć (zęby)
zaziepany – zadyszany
zbiezny – zbędny , niepotrzebny
zborgować – opuścić z ceny
zbułtać – zmieszać
ze co no – nie byle jaki
zegawka – pokrzywa
zep – żeby
zgrzempa – skarpa
zielepupy – niedojrzałe owoce
ziergać – spoglądać, zerkać
znarowiony – zbuntowany, odmawiający posłuszeństwa
zorgować – gromadzić, zbierać
zwiły – sprytny , zwinny
zwodziuch – ten, który zwodzi, fantazjuje, gawędziarz, bajarz
zywiuscy – żywotny
Źródło: http://www.g6.op-suwalki.edu.pl/gwara/strona_01.htm (dostęp 09.02.2024 przez Wayback Machine)
Powyższy słownik gwary suwalskiej, gwary Suwalszczyzny został zamieszczony w formie niezmienionej. Mamy nadzieję, że przybliży to Wam obraz wymierającego już języka tego regionu Polski.
